مثال :

( انواع مثال : ) مثال بر دو نوع است :

1- واوی ، مانند : وَعَدَ ( وعده داد )

2- یائی ، مانند : یَسَرَ ( آسان شد )

( قواعد خصوصی مثال : ) مثال واوی ثلاثی مجرد دارای دو قاعده خصوصی است :

1- از مصدر آن اگر بر وزن « فِعل » باشد ، غالباً واو فاء الفعل پس از نقل حرکتش به ما بعد می افتد و به جای آن یک تاء در آخر آورده می شود .

مانند : وِعد ( وعده دادن ) —» عِدَة  ،  وِصل —» صِلَة

به خلاف مثل : وِزر

گاهی در مصدر بر وزن « فَعل » مثال واوی نیز قاعده ی فوق جاری می شود .

مانند : وَسع —» سَعَة  ،  وَضع —» ضَعَة

لکن غالباً جاری نمی شود ، مانند : وَقت ، وَزن و …. .

2- از مضارع معلوم آن اگر بر وزن « یَفعِلُ » ( مکسور العین ) باشد ، فاء الفعل حذف می شود .

مانند : یَوعِدُ —» یَعِدُ

این قاعده در چند مضارع مفتوح العین نیز جاری می شود .

از قبیل :

یَوسَعُ —» یَسَعُ  ،  یَوضَعُ —» یَضَعُ  ( یَوسَعُ و یَوضَعُ نیز شنیده شده است )

یَوقَعُ —» یَقَعُ  ، یَودَعُ —» یَدَعُ  ،  یَورَعُ —» یَرَعُ  ،  یَوطَأُ —» یَطَأُ ،

یَوذَرُ —» یَذَرُ  ،  یَوهَبُ —» یَهَبُ .

امر معلوم چنین افعالی نیز نظیر مضارع معلوم آن محذوف الفاء خواهد { ص45 } بود .

مانند : لِیَعِد ، لِیَعِدَا ، لِیَعِدُوا … عِد ، عِدَا ، عِدُوا … .

اما در مضارع و امر مجهول ، واو حذف نمی شود .

می گوییم : یُوعَدُ ، یُوعَدانِ ، یَوعَدُونَ … .  لِیُوعَد ، لِیُوعَدَا … .

پرسش و تمرین 12

1- معتلّ را تعریف نموده ، اقسام ?ن را نام ببرید .

2- مصادر زیر در اصل چه بوده اند ؟

هِبَة ، سَعَة ، جِدَة ، مِقَة ، دِیَة .

3- مضارع معلومِ یَعِدُ ، مضارع مجهول یَصِلُ ، امر معلوم یَهَبُ و امر مجهول یَضَعُ را صرف کنید .

ناقص :

( قاعده ی خصوصی : ) ناقص ثلاثی مجرّد دارای یک قاعده ی خصوصی است و آن این است که :

امر و مضارع مجزوم آن در صیغه های { 1، 4 ، 7 ، 13 ، 14 } که علامت رفع ، ضمّه ی لام الفعل است ، خود لام الفعل می افتد .

جریان قواعد عمومی اعلال در ناقص نیز تغییرات زیادی ایجاد می کند ، از این رو بعضی از اقسام آن را صرف می کنیم :

الدُّعاء ( الدَّعوَة ) ( خواندن و دعوت کردن ) ناقص واوی از باب فَعَلَ یَفعُلُ است :

ماضی معلوم :

دَعَا ، دَعَوَا ، دَعَوا ، دَعَت ، دَعَتَا ، دَعَونَ ، دَعَوتَ ، … ، دَعَونا .

مضارع معلوم :

یَدعُو ، یَدعُوَانِ ، یَدعُونَ ، تَدعُو ، تَدعُوَانِ ، یَدعُونَ ،

{ ص47 } تَدعُو ، تَدعُوَانِ ، تَدعُونَ ، تَدعِینَ ، تَدعُوَانِ ، تَدعُونَ ،

أَدعُو ، نَدعُو

امر معلوم :

لِیَدعُ ، لِیَدعُوَا ، لِیَدعُوا ، لِتَدعُ ، لِتَدعُوَا ، لِیَدعُونَ ،

اُدعُ ، اُدعُوَا ، اُدعُوا ، اُدعِی ، اُدعُوَا ، اُدعُونَ ،

لِأَدعُ ، لِنَدعُ

ماضی مجهول :

دُعِیَ ، دُعِیَا ، دُعُوا ، دُعِیَت ، دُعِیَتَا ، دُعِینَ ، دُعِیتَ ، … ، دُعِینَا .

مضارع مجهول :

یُدعَی (بخوانید : یُدعا) ، یُدعَیَانِ ، یَدعَونَ ، تُدعَی ، تُدعَیَانِ ، یُدعَینَ ،

تُدعَی ، تُدعَیَانِ ، تُدعَونَ ، تُدعَینَ ، تُدعَیَانِ ، تُدعَینَ ،

أُدعَی ، نُدعَی .

امر مجهول :

لِیُدعَ ، لِیُدعَیَا ، لِیُدعَوا ، لِتُدعَ ، لِتُدعَیَا ، لِیُدعَینَ ، لِتُدعَ ، … ، لِنُدعَ .

الرَّمی ( پرتاب کردن ) ناقص یائی از باب فَعَلَ یَفعِلُ است :

ماضی معلوم :

رَمی (رَما) ، رَمَیَا ، رَمَوا ، رَمَت ، رَمَتَا ، رَمَینَ ، رَمَیتَ ، … ، رَمَینَا .

مضارع معلوم :

یَرمِی ، یَرمِیَانِ ، یَرمُونَ ،  تَرمِی ، تَرمِیَانِ ، یَرمِینَ ،

تَرمِی ، تَرمِیَانِ ، تَرمُونَ ، تَرمِینَ ، تَرمِیَانِ ، تَرمِینَ ،

أَرمِی ، نَرمِی .

امر معلوم :

لِیَرمِ ، لِیَرمِیَا ، لِیَرمُوا ، لِتَرمِ ، لِتَرمِیَا ، لِیَرمِینَ ،

اِرمِ ، اِرمِیَا ، اِرمُوا ، اِرمِی ، اِرمِیَا ، اِرمِینَ ،

لِأَرمِ ، لِنَرمِ .

ماضی مجهول :

رُمِیَ ، رُمِیَا ، رُمُوا ، رُمِیَت ، رُمِیَتَا ، رُمِینَ ، رُمِیتَ ، … ، رُمِینا .

{ ص48 }

مضارع مجهول :

یُرمَی ، یُرمَیَانِ ، یُرمَونَ ، تُرمَی ، تُرمَیَانِ ، یُرمَینَ ،

تُرمَی ، تُرمَیَانِ ، تُرمَونَ ، تُرمَینَ ، تُرمَیَانِ ، تُرمَینَ ،

أُرمَی ، نُرمَی .

امر مجهول :

لِیُرمَ ، لِیُرمَیَا ، لِیُرمَوا ، لِتُرمَ ، لِتُرمَیَا ، لِیُرمَینَ ، لِتُرمَ ، … ، لِنُرمَ .

لفیف :

( اقسام فعل لفیف ) دانستیم که لفیف بر دو نوع است :

(1) لفیف مفروق ، مانند : وَقَی (=وَقا)

(2) لفیف مقرون ، مانند : لَوَی (=لَوا)

( اعلال لفیف مفروق : )

لفیف مفروق از جهت فاء الفعل مانند مثال و از جهت لام الفعل مانند ناقص است ،

لذا قواعد عمومی و خصوصی هر دو قسم در آن جاری می شود .

مثلاً « الوَقی » ( نگهداشتن و حفظ کردن ) ، لفیف مفروق از باب فَعَلَ یَفعِلُ است ،

ماضی معلوم آن می شود : وَقَی ، … ، وَقَینَا .

مضارع معلوم آن : یَقِی ، … ، نَقِی .

امر آن : لِیَقِ ، … ، قِ ⁽¹⁾ ، … ، لِنَقِ .

و مجهول آن ها به ترتیب : وُقِیَ …  یُوقَی …  لِیُوقَ … .

_{(1) صیغه ی هفتم امر ( صیغه ی اوّل امر حاضر ) لفیف مفروق اگر از مضارع یَفعِلُ که فاء الفعل آن واو است باشد به جهت جریان قواعد خصوصی مثال و ناقص ، یک حرفی خواهد شد .}

_{مانند یَفِی ( وفا می کند ) —» فِ  ،  یَای ( وعده می دهد ) —» إِ}

( اعلال لفیف مقرون : )

لفیف مقرون نیز از جهت عین الفعل شبیه به اجوف و از جهت لام { ص49 } الفعل شبیه ناقص است ،

امّا در آن فقط احکام ناقص جاری می شود و

در عین الفعل آن نه تنها قاعده ی خصوصی اجوف نمی آید ، بلکه قواعد عمومی اعلال نیز جاری نمی شود .

مثلاً « اللَّوی » ( پیچاندن ) ، لفیف مقرون از باب فَعَلَ یَفعِلُ است ،

ماضی معلوم آن : لَوَی ، … ، لَوَینَا .

مضارع معلوم آن : یَلوِی ، … ، نَلوِی .

و امر معلوم آن لِیَلوِ ، … ، اِلوِ ، … ، لِنَلوِ  است .

و مجهول آن به ترتیب : لُوِیَ …  یُلوَی …  لِیُلوَ … .

با توجه به قواعد عمومی و خصوصی اعلال ، صرف افعال لفیف روشن خواهد بود .

** تِذکار **

فعلی که هر سه حرف اصلیش حرف علّه باشد نداریم ، لذا درباره ی معتلّ الفاء و اللّام بحثی نخواهیم داشت .

پرسش و تمرین 15

1- در لفیف مقرون چه قواعدی جاری است ؟ و عین الفعل آن چه حکمی دارد ؟

2- معلوم و مجهول ماضی ، مضارع و امر افعال زیر را صرف کنید :

وَفَی یَفِی ، وَأَی یَئِی .

3- امر لفیف مفروق در چه صورت یک حرفی است ؟ و چرا ؟

4- در لفیف مفروق چه قواعدی جاری است ؟

( تعریف اعلال : ) چنان که میدانید حروف علّه در معرض تغییرند که تغییر آن ها را « اعلال » می نامند .

(قواعد اعلال : ) اینک لازم است قبل از بررسی اقسام فعل معتلّ تغییراتی را که در حروف علّه عارض می شود بشناسیم . این تغییرات در چهار چوب قواعدی که به « قواعد اعلال » معروفند صورت می گیرد .

قاعده اوّل : « واو » و « یاء » متحرک اگر عین الفعل کلمه واقع شوند و ما { ص42 } قبلشان حرف صحیح و ساکن باشد ،

حرکتشان به ما قبل داده می شود .

مانند :

یَقوُلُ –» یَقُولُ  ،

یَبیِعُ –» یَبِیعُ  ،

یَخوَفُ –» یَخَوفُ (–» یَخَافُ ) .

قاعده دوم : واو و یاء  مضموم یا مکسور  اگر در اثناء کلمه واقع شوند  و عین الفعل یا لام الفعل باشند  و ما قبلشان حرف صحیح  و متحرّک باشد

پس از سلب حرکتِ ما قبل ،  حرکتشان به ما قبل داده می شود .

مانند :

قُوِلَ –» قِولَ (–» قِیلَ )  ،

بُیِعَ –» بِیعَ  ،

یَدعُوُونَ –» یَدعُوونَ (–» یَدعُونَ )  ،

رَضِیُوا –» رَضُیوا (–» رَضُوا ) .

قاعده سوم : واو مضموم ما قبل مضموم  و یاء مضموم یا مکسور ما قبل مکسور  اگر در آخر کلمه قرار گیرند

حرکتشان می افتد .

مانند :

یَدعُوُ –» یَدعُو  ،

یَرمِیُ –» یَرمِی  ،

رَامِیِ –» رَامِی .

( توجّه : قاعده ی اول تا سوم اسکان ، شش قاعده بعدی قلب و قاعده ی دهم حذف است )

قاعده چهارم : واو ساکن ما قبل مکسور قلب به یاء می شود .

مانند :

( قُوِلَ –») قِولَ –» قِیلَ  ،

مِوزَان –» مِیزان .

قاهده پنجم : واو ( متحرک ) در صورتی که لام الفعل باشد و ما قبل آن مکسور باشد قلب به یاء می شود .

مانند :

دُعِوَ –» دُعِیَ  ،

دُعِونَ –» دُعِینَ  ،

دَاعِوٌ –» دَاعِیٌ (–» دَاعِین –» دَاعٍ ) .

به خلاف : رَخُوَ  و  رَجَوَ (–» رَجا ) .

قاعده ششم : واو در صورتی که لام الفعل باشد  و ماقبل آن مفتوح  ، قلب به یاء می شود ،

مشروط بر این که حرف چهارم به بعد کلمه باشد .

مانند :

یُدعَوُ –» { ص43 } یُدعَیُ (–» یُدعی = یُدعا )  ،

یُدعَونَ –» یُدعَینَ .

به خلاف : دَعَوَ (–» دَعَا ) .

باید توجه داشت که این قاعده بر قاعده ی هشتم اعلال مقدَّم است ،

یعنی در مواردی که امکان اجراء هر دو قاعده باشد اوّل این قاعده جاری می شود و سپس قاعده هشتم .

قاعده هفتم : یاء ساکن ما قبل مضموم قلب به واو می شود ، مشروط بر این که فاء الفعل باشد .

مانند :

یُیسِرُ –» یُوسِرُ  ،

مُیسِر –» مُوسِر .

قاعده هشتم : « واو » و « یاء » متحرِّک ما قبل مفتوح قلب به الف می شود ⁽¹⁾ .

_{(1) مشروط به این که حرکتش عارضی نباشد ( مثل مثنی که فتحه ی عین الفعل آن عارضی است ) .}

همچنین است اگر واو و یاء در موضع حرکت باشند یعنی به جهت جریان قواعد اعلالِ سکونی در همین کلمه ساکن شده باشد .

مانند :

( یَخوَفُ –») یَخَوفُ –» یَخَافُ  ،

( یُبیَعُ –») یُبَیعُ –» یُبَاعُ .

تبصره : این قاعده در فاء الفعل جاری نمی شود . مانند : یَوَدُّ  و  تَیَسَّرَ .

قاعده نهم : الف ما قبل مضموم قلب به واو و الف ما قبل مکسور قلب به یاء می شود .

مانند :

قَابَلَ –ماضی_مجهول–» قُابِلَ –9–» قُوبِلَ  ،

مِصبَاح –تصغیر–» مُصَیبِاح –» مُصَیبِیح .

قاعده دهم : حرف علّه در التقاء ساکنین حذف می شود .

مانند : قُول –» قُل  ، { ص44 }  بِیع –» بِع  ،  خَاف –» خَف .