( تعریف اعلال : ) چنان که میدانید حروف علّه در معرض تغییرند که تغییر آن ها را « اعلال » می نامند .
(قواعد اعلال : ) اینک لازم است قبل از بررسی اقسام فعل معتلّ تغییراتی را که در حروف علّه عارض می شود بشناسیم . این تغییرات در چهار چوب قواعدی که به « قواعد اعلال » معروفند صورت می گیرد .
قاعده اوّل : « واو » و « یاء » متحرک اگر عین الفعل کلمه واقع شوند و ما { ص42 } قبلشان حرف صحیح و ساکن باشد ،
حرکتشان به ما قبل داده می شود .
مانند :
یَقوُلُ –» یَقُولُ ،
یَبیِعُ –» یَبِیعُ ،
یَخوَفُ –» یَخَوفُ (–» یَخَافُ ) .
قاعده دوم : واو و یاء مضموم یا مکسور اگر در اثناء کلمه واقع شوند و عین الفعل یا لام الفعل باشند و ما قبلشان حرف صحیح و متحرّک باشد
پس از سلب حرکتِ ما قبل ، حرکتشان به ما قبل داده می شود .
مانند :
قُوِلَ –» قِولَ (–» قِیلَ ) ،
بُیِعَ –» بِیعَ ،
یَدعُوُونَ –» یَدعُوونَ (–» یَدعُونَ ) ،
رَضِیُوا –» رَضُیوا (–» رَضُوا ) .
قاعده سوم : واو مضموم ما قبل مضموم و یاء مضموم یا مکسور ما قبل مکسور اگر در آخر کلمه قرار گیرند
حرکتشان می افتد .
مانند :
یَدعُوُ –» یَدعُو ،
یَرمِیُ –» یَرمِی ،
رَامِیِ –» رَامِی .
( توجّه : قاعده ی اول تا سوم اسکان ، شش قاعده بعدی قلب و قاعده ی دهم حذف است )
قاعده چهارم : واو ساکن ما قبل مکسور قلب به یاء می شود .
مانند :
( قُوِلَ –») قِولَ –» قِیلَ ،
مِوزَان –» مِیزان .
قاهده پنجم : واو ( متحرک ) در صورتی که لام الفعل باشد و ما قبل آن مکسور باشد قلب به یاء می شود .
مانند :
دُعِوَ –» دُعِیَ ،
دُعِونَ –» دُعِینَ ،
دَاعِوٌ –» دَاعِیٌ (–» دَاعِین –» دَاعٍ ) .
به خلاف : رَخُوَ و رَجَوَ (–» رَجا ) .
قاعده ششم : واو در صورتی که لام الفعل باشد و ماقبل آن مفتوح ، قلب به یاء می شود ،
مشروط بر این که حرف چهارم به بعد کلمه باشد .
مانند :
یُدعَوُ –» { ص43 } یُدعَیُ (–» یُدعی = یُدعا ) ،
یُدعَونَ –» یُدعَینَ .
به خلاف : دَعَوَ (–» دَعَا ) .
باید توجه داشت که این قاعده بر قاعده ی هشتم اعلال مقدَّم است ،
یعنی در مواردی که امکان اجراء هر دو قاعده باشد اوّل این قاعده جاری می شود و سپس قاعده هشتم .
قاعده هفتم : یاء ساکن ما قبل مضموم قلب به واو می شود ، مشروط بر این که فاء الفعل باشد .
مانند :
یُیسِرُ –» یُوسِرُ ،
مُیسِر –» مُوسِر .
قاعده هشتم : « واو » و « یاء » متحرِّک ما قبل مفتوح قلب به الف می شود (1) .
(1) مشروط به این که حرکتش عارضی نباشد ( مثل مثنی که فتحه ی عین الفعل آن عارضی است ) .
همچنین است اگر واو و یاء در موضع حرکت باشند یعنی به جهت جریان قواعد اعلالِ سکونی در همین کلمه ساکن شده باشد .
مانند :
( یَخوَفُ –») یَخَوفُ –» یَخَافُ ،
( یُبیَعُ –») یُبَیعُ –» یُبَاعُ .
تبصره : این قاعده در فاء الفعل جاری نمی شود . مانند : یَوَدُّ و تَیَسَّرَ .
قاعده نهم : الف ما قبل مضموم قلب به واو و الف ما قبل مکسور قلب به یاء می شود .
مانند :
قَابَلَ –ماضی_مجهول–» قُابِلَ –9–» قُوبِلَ ،
مِصبَاح –تصغیر–» مُصَیبِاح –» مُصَیبِیح .
قاعده دهم : حرف علّه در التقاء ساکنین حذف می شود .
مانند : قُول –» قُل ، { ص44 } بِیع –» بِع ، خَاف –» خَف .
